Historia Piastów bytomskich. Opowieść o Bytomiu jako stolicy osobnego księstwa

Kasztelania bytomska

Aby w ogóle mówić o Piastach bytomskich, powinniśmy naszą opowieść zacząć od wprowadzenia do tematu przynależności Bytomia do dóbr Piastów górnośląskich. Pod koniec XII wieku ziemia bytomska (bądź kasztelania bytomska) należała do Kazimierza Sprawiedliwego, czyli najmłodszego syna Bolesława III Krzywoustego, który dopiero co objął tron w Krakowie, stając się tzw. princepsem, czyli zwierzchnikiem innych książąt piastowskich.

Ówczesny książę raciborski, Mieszko Plątonogi, popierał w dążeniach do tronu krakowskiego Mieszka III Starego, rządzącego Wielkopolską. W związku z tym zaatakował swojego brata, księcia wrocławskiego Bolesława Wysokiego, który musiał salwować się ucieczką do Krakowa, błagając Kazimierza o wsparcie. Senior nie chciał wojny z potężnym możnowładcą, dlatego wydzielił mu ze swojej dzielnicy ziemie oświęcimską i bytomską wraz z Bytomiem, Oświęcimiem, ale także Mikołowem, Siewierzem czy Pszczyną).

UWAGA! Wszystkie przymiotniki oznaczające miasto (opolski, cieszyński itp.) zgodnie z historiografią powinny być pisane małą literą. Autor dla lepszej przejrzystości tekstu zapisał je dużą literą.

Kazimierz Opolski

Gdy w 1211 r. zmarł Mieszko Plątonogi, nowym księciem opolsko-raciborskim został jego syn, Kazimierz I Opolski. Kazimierz dołączył z jednej strony do stronnictwa ówczesnego pana krakowskiego, Leszka Białego, z drugiej znany jest ze swojego mocnego poparcia dla Kościoła. Współpraca z biskupem wrocławskim była na tyle silna, że książę nadał nawet w 1215 r. immunitet Kościołowi, którym podłożył podwaliny pod późniejsze państewko kościelne z siedzibą w Ujeździe na Opolszczyźnie. Takie zacieśnienie sojuszu spowodowane było obawą Kazimierza zarówno o los Opola (o które zabiegał książę wrocławski Henryk Brodaty), jak i m.in. o Bytom, na który chrapkę mieli książęta krakowscy.

Władysław Opolski

Po Kazimierzu władzę przejęli jego dwaj synowie, najpierw Mieszko Otyły (w l. 1230-1246), a następnie ostatni monarcha połączonego księstwa opolsko-raciborskiego, czyli Władysław Opolski. Władysław w polityce zagranicznej stał się mocnym poplecznikiem króla Czech, Przemysła Ottokara II, natomiast w sprawach wewnętrznych dał się poznać jako fundator wielu klasztorów (w tym cystersów w Rudach pod Raciborzem czy franciszkanów w Wodzisławiu) oraz lokator całej serii miast na prawie magdeburskim, za jego rządów prawa miejskie uzyskały Gliwice, Lubliniec, Wodzisław, Żory, a także omawiany Bytom, który miastem stał się w 1254 r.

Władysław Opolski dorobił się aż pięciu synów – Mieszka (od niego później rozeszły się gałąź oświęcimska, zatorska oraz cieszyńska Piastów), Bolka (linia opolska), Przemysława (wygasła najwcześniej, bo już w 1336 r. linia raciborska) i właśnie Kazimierza Bytomskiego, od którego zaczynamy część główną.

Kazimierz i Siemowit Bytomscy

Kazimierz Bytomski objął rządy w roku 1281, po śmierci Władysława, początkowo współrządząc ze swoim bratem, Bolkiem. Funkcjonowało to na zasadzie tzw. niedziału, czyli systemu popularnego w średniowieczu, w którym dwie lub więcej osób zarządzały tym samym majątkiem/ziemią, nie dzieląc go ani nie rozbijając. Ostatecznie jednak panowie podzielili się w 1284 r., Kazimierzowi przypadły Bytom, Koźle, Toszek, Gliwice i Siewierz, natomiast Bolko zamieszkał na Opolszczyźnie, zarządzając tam Opolem, Niemodlinem oraz Strzelcami.

Początkowe lata rządów Kazimierza i jego braci naznaczone były konfliktem księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa z biskupem wrocławskim Tomaszem II Zarembą. Kazimierz, Mieszko i Przemysław stanęli po stronie duchownego, z kolei za księciem opowiedział się Bolko. Antypatia spowodowana była najpewniej odtrąceniem żony przez Probusa, która była córką Władysława Opolskiego. Henryk oskarżał ją o bezpłodność.

W 1285 r. rycerstwo małopolskie zbuntowało się przeciwko swojemu księciu Leszkowi Czarnemu, chcąc posadzić na tronie Konrada II Czerskiego z Mazowsza. Z tym wydarzeniem wiąże się pewna ciekawostka, bowiem w tym czasie właśnie od Leszka Kazimierz otrzymał w posiadanie wieś Psary (ob. powiat będziński). Najprawdopodobniej chodziło o zachowanie neutralności ze strony bytomskiego księcia.

10 stycznia 1289 r. Kazimierz złożył w Pradze hołd lenny Wacławowi II jako pierwszy książę śląski, wkrótce dołączyli do niego bracia. Oczywiście zrobili to w ramach rywalizacji z Henrykiem Probusem, jednak wciąż dyskutuje się na temat bezpośrednich przyczyn oddania się królowi Czech. Być może podczas wrocławsko-mazowieckich walk o Kraków między Henrykiem a Bolesławem II Mazowieckim (księciem płockim) wojska którejś ze stron pustoszyły władztwa książąt.

Później Kazimierz wiernie towarzyszył Wacławowi w jego wyprawach wojennych czy podczas koronacji, chociaż książę bytomski z tej bliskiej współpracy nie uzyskał żadnych korzyści.

W 1303 r. o swoje władztwa upomnieli się dorośli już synowie Kazimierza, Bolesław otrzymał wtedy Toszek, Władysław osiadł w Koźlu, a księstwo bytomskie jeszcze mocniej straciło na znaczeniu.

W 1306 r., gdy zamordowany został Wacław III, Kazimierz zmienił front i zbliżył się do Władysława Łokietka. Jeszcze w tym samym roku, za sprawą małżeństwa swojej córki Marii z królem Węgier, podniósł nieco prestiż państwa, wiążąc się rodzinnie z sojusznikiem późniejszego króla Polski.

Za panowania Kazimierza powstał zamek w Bytomiu. Rozebrana w XVI wieku budowla stała mniej więcej w okolicach obecnego Rynku i pl. Grunwaldzkiego. Po wygaśnięciu bytomskich Piastów zamek został podzielony, podobnie jak i księstwo, między książąt cieszyńskich oraz oleśnickich. Poza tym książę bytomski rozbudował mury miejskie i finansował bożogrobców z małopolskiego Miechowa, w czym pomagały mu dobrze prosperujące kopalnie srebra.

10 marca 1312 r. umarł Kazimierz Bytomski. Jego państwo podzielili między siebie synowie – Bolesław, Władysław, Mieszko, Siemowit i Jerzy.

Panem Bytomia na kolejne 4 lata został trzeci syn Kazimierza, Siemowit Bytomski, który już od 1311 r. współrządził wraz z ojcem. Czemu akurat trzeci w kolejności syn przejął „główną” część księstwa? Tego niestety nie wiadomo.

O życiu Siemowita także nie mamy zbyt wielu informacji. Już w 1316 r. został pozbawiony tronu przez starszego brata, Władysława. Nie mogło między nimi dojść do większej kłótni, bo już w 1327 r. Siemowit, Władysław i Jerzy składają w Opawie hołd lenny królowi Janowi Luksemburskiemu. W 1340 r., zgodnie z dokumentem biskupa Wrocławia Przecława, były książę bytomski zaczął rządzić Gliwicami. W okolicach 1342 r. zmarł bezdzietnie, a Gliwice zjednoczyły się ponownie z księstwem bytomskim.

Władysław i Bolesław Bytomscy

Władysław Bytomski w rządzeniu wprawiał się od 1303 r., gdy Kazimierz wydzielił mu Koźle (obecnie część Kędzierzyna-Koźla). Jego koregentem został Jerzy, jednak były to współrządy wyłącznie teoretyczne.

Niedługo po objęciu samodzielnych rządów przez Władysława Jerzy i Bolesław wybrali kariery duchownych i wyjechali na Węgry, w związku z czym do księstwa bytomskiego zostały przyłączone Siewierz oraz Toszek. W 1327 r. w Oprawie bracia złożyli jeszcze hołd lenny Janowi Luksemburskiemu, królowi Czech.

Jedno duże księstwo bytomskie nie przetrwało próby czasu, jaką było beznadziejne gospodarowanie jego finansami przez księcia. Chcąc dopiąć budżet, Władysław w 1334 r. oddał Leszkowi Raciborskiemu (swojemu kuzynowi) Koźle. Dwa lata później Leszek zmarł bezpotomnie i miasto z powrotem wróciło na moment do Bytomia, by trafić w końcu w ręce najstarszego syna Władysława, tj. Kazimierza Kozielskiego. Ten również odszedł w 1342 r., a księciem kozielskim został Bolesław Bytomski, drugi syn księcia bytomskiego.

8 maja 1337 r. Władysław sprzedał Siewierz Kazimierzowi Cieszyńskiemu (swojemu kuzynowi), a za 100 grzywien w ręce Bolesława II Opolskiego (kolejnego kuzyna) trafił gród Kamień. Jak wiemy w 1340 r. na dekadę osobnym księstwem stały się Gliwice z Siemowitem u władzy.

Na okres rządów Władysława Bytomskiego przypada wojna polsko-czeska z lat 1345-1348, która spowodowała duże zawirowania w polityce zagranicznej śląskich Piastów, w końcu sam książę był od 1327 r. lennikiem Pragi. W międzyczasie wojska polskie odniosły dwa zwycięstwa, pokonując siły Jana Luksemburskiego pod Pogonią (w Sosnowcu) i Lelowem, tak więc w roku 1346 Władysław zmienił front i ogłosił, że oddaje się teraz królowi Kazimierzowi III. Król Polski nie był jednak zainteresowany poszerzeniem swoich wpływów i w 1348 r. po pokoju w Namysłowie, który potwierdził status quo, Władysław wrócił pod orbitę Luksemburgów.

Władysław zostawił po sobie dwóch synów, wspomnianych już Kazimierza Kozielskiego, który nie przeżył ojca, i Bolesława Bytomskiego. Zmarł 8 września 1352 r.

Bolesław urodził się ok. 1332 r. Objął księstwo kozielskie w wieku nastoletnim po śmierci swojego brata Kazimierza. W 1352 r. dołożył do tego księstwo bytomskie. Jedynym znanym faktem z jego życia jest wyprawa króla Czech Karola IV Luksemburskiego do Rzymu po koronę cesarską, w której wziął udział, a do której doszło w 1354 r. Podczas tej podróży zmarł do 15 grudnia 1355 r. i został pochowany we włoskim Venzone. Dochował się jedynie trzech córek, jego zięciami zostali Przemysław I Noszak z Cieszyna oraz Wacław Niemodliński.

Podsumowanie

Na Bolesławie Bytomskim zakończyła się męska linia Piastów bytomskich. W 1428 r. w klasztorze w Trzebnicy zmarła Bolka Bytomska, córka Bolesława i ostatnia przedstawicielka tej gałęzi (bez podziału na płeć). Księstwo bytomskie przechodziło różne koleje losu, rządzili nim Piastowie oleśniccy, cieszyńscy (do 1475 r.), a w końcu opolscy. Od 1526 r. znalazło się w rękach Hohenzollernów.

Bibliografia

• Jasiński K.: Rodowód Piastów Śląskich, Tom III, Piastowie opolscy, cieszyńscy i oświęcimscy, Wrocław 1977
• Horwat J.: Księstwo bytomskie i jego podziały do końca XV w., Gliwice 1990
• Tracz B.: Gliwice. Biografia miasta, Gliwice 2019
• Galas Alicja i Galas Artur: Dzieje Śląska w datach, Wrocław 2001