Tętniące życiem odnowione wnętrze Elektrociepłowni Szombierki, starannie odnowiona elewacja "katedry industrialu". Sale kinowe, wystawy multimedialne, taras na jednym z kominów, wielkie akwarium i farma fotowoltaiczna, a w chłodniach kominowych - laboratoria. Miejsce, gdzie przyjeżdżają, niczym do warszawskiego Centrum Nauki "Kopernik", ludzie z całej Polski. Tak prezentuje się dziś okrutnie zaniedbana Elektrociepłownia Szombierki na kartach pracy magisterskiej Joanny Klemczak.
Rozmowa z Joanną Klemczak, autorką pracy magisterskiej o EC Szombierki, absolwentką architektury na Politechnice Krakowskiej
Bytomski.pl: Skąd pomysł na taki temat pracy magisterskiej? Czy jest pani związana z Bytomiem w jakiś sposób?
Joanna Klemczak: Moją pracę magisterską robiłam w katedrze Historii Architektury i Konserwacji Zabytków na wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej, szukałam więc obiektu zabytkowego, którym mogłabym się zająć. Ponieważ pochodzę i mieszkam na Śląsku, w Katowicach, zależało mi, by był to obiekt z tego regionu. O Elektrociepłowni usłyszałam w tamtym czasie poprzez wolontariuszy z Klubu Przyjaciół EC Szombierki.
Co jest takiego szczególnego w EC, że postanowiła pani ją wziąć na warsztat?
Nieczynna już elektrociepłownia „Szombierki” jest obiektem o wysokich walorach architektonicznych. Zespół budynków elektrociepłowni zaprojektowali architekci Georg i Emil Zillmannowie, znani na Górnym Śląsku z wielu realizacji. Elektrownia posiada cechy charakterystyczne dla architektury Zillmannów, takie jak monumentalizm formy, modułowość układu, prostotę i kubiczność brył oraz dbałość o detale architektoniczne. Bryła budynku kotłowni nawiązuje do budowli bazylikowych, stąd też często nazywana jest „industrialną katedrą” lub „świątynią przemysłu”. Całość kompleksu stanowi spójny i uporządkowany układ przestrzenny. Wokół kompleksu budynków znajduje się znaczny teren o zróżnicowanej powierzchni, w tym również staw. Kompleks dawnej elektrociepłowni z charakterystyczną zabudową i wyraźnie dominującą bryłą wieży zegarowej i trzema kominami, stał się integralnym elementem krajobrazu miasta.
Dlaczego pani pomysłem na ten obiekt jest akurat centrum nauki?
Inspiracją dla projektowanej adaptacji zabytkowego kompleksu Elektrociepłowni „Szombierki” na Śląskie Centrum Nauki była między innymi trwająca od wielu lat chęć wybudowania na Górnym Śląsku obiektu o renomie i charakterze podobnym do Narodowego Centrum Nauki Kopernik w Warszawie. W ostatnim czasie na Śląsku są realizowane mniejsze obiekty o takim przeznaczeniu, jak centrum naukowo-edukacyjne w zabytkowej wieży ciśnień w Zabrzu (z motywem przewodnim „węgiel”) czy też centrum edukacyjno-naukowe w Planetarium Śląskim, które będzie zorientowane na zagadnienia astronomii, sejsmologii i meteorologii. Wciąż jednak wydaje się, że większy obiekt o charakterze centrum naukowego byłby przydatny dla lokalnej, jak i szerszej publiczności. Niewątpliwie, miejsce usytuowania centrum nauki powinno być zauważalne, widoczne i przyciągające ludzi nie tylko z powodu funkcji edukacyjnych. W tym aspekcie istotny może być kontekst historyczno-zabytkowy i krajobrazowo-przestrzenny wokół obiektu, dostarczający odbiorcy dodatkowych wartości, atrakcji i możliwości rekreacyjnych. Te argumenty przejawiają za zlokalizowaniem centrum nauki w dawnej Elektrociepłowni „Szombierki”, która jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych zabytków postindustrialnych na Górnym Śląsku. Obiekt jest zlokalizowany w bardzo dogodnym położeniu komunikacyjnym - w pobliżu znajdują się drogi krajowe oraz autostrada A1. Usytuowanie takiego obiektu o charakterze edukacyjnym, przyciągającego turystów, może ożywić Bytom i służyć rozwojowi tego miasta, które w ostatnich latach, m.in. wskutek procesów restrukturyzacji przemysłu, zmaga się z wieloma problemami. Bytom, jedno z najstarszych miast na Górnym Śląsku, na przełomie XIX i XX wieku był prężnym miastem i głównym ośrodkiem górniczo-przemysłowym na Śląsku.
Skąd nazwa "Szalter"?
Centrum będzie miało naukowy charakter, ze szczególnym wyeksponowaniem historycznych i współczesnych aspektów produkcji energii elektrycznej i ciepła. Nawiązuje do tego proponowana nazwa centrum „SZALTER”, która w gwarze śląskiej oznacza włącznik prądu. W budynku dawnej maszynowni i pompowni przygotowane zostaną ekspozycje i wystawy związane z dawną produkcją energii i działaniem konwencjonalnej elektrowni. W budynku kotłowni wystawy będą prezentować nowoczesne metody produkcji energii ze źródeł odnawialnych. Przedłużeniem tej wystawy będą wybudowane na terenie otaczającym elektrownię farmy fotowoltaiczne oraz wiatrowe. Pozwoli to odbiorcy nie tylko na zapoznanie się z technologią działania typowych elektrowni węglowych, ale też umożliwi bezpośrednie porównanie z produkcją i zaletami odnawialnych źródeł energii. Problematyka ta jest szczególnie ważna w rejonie Górnego Śląska, tradycyjnie kojarzonego z węglem, kopalniami i zanieczyszczeniem środowiska. Być może pozwoli to też na zmianę poglądów części społeczeństwa, sceptycznej wobec naturalnych źródeł energii, i będzie pomocne w edukacji środowiskowej mieszkańców Śląska. Pokaże też możliwości zmiany oblicza i nowe perspektywy rozwoju regionu, który dalej może kontynuować tradycje lidera produkcji przemysłowej, ale przyjaznej dla środowiska.
Co miałoby mieścić takie centrum nauki, czym się wyróżniać?
Celem projektu jest kompleksowa rewitalizacja obszaru dawnej Elektrociepłowni „Szombierki”, przez jego adaptację na Śląskie Centrum Nauki „SZALTER”, które będzie pełnić funkcje edukacyjne, naukowe i kulturalne. W ten sposób kompleks zabytkowych budynków Elektrociepłowni i jego otoczenie zostaną zagospodarowane i przywrócone lokalnej i szerszej społeczności. W efekcie powstanie przestrzeń służąca szeroko pojętemu rozwojowi społeczno-gospodarczemu miasta i jego mieszkańców. W projekcie adaptacji przewidziano nowe funkcje dla wszystkich budynków elektrociepłowni. Są one następujące:
- Budynek kotłowni – na parterze przewidziano wystawę dotyczącą historii elektrociepłowni, szatnię, strefę zabaw dla dzieci, sklep z pamiątkami oraz bar. Na wyższych kondygnacjach interaktywne wystawy związane z odnawialnymi źródłami energii z możliwością samodzielnego przeprowadzania doświadczeń (I piętro – energia wodna, II piętro – energia wiatrowa, III piętro – energia słoneczna, IV – energia geotermalna). Dodatkowo, na I piętrze zaprojektowano kawiarnię, pod którą znajduje się akwarium obejmujące fundamenty dawnych kotłów,
- Budynek pompowni – interaktywne wystawy dotyczące dawnej, konwencjonalnej produkcji z możliwością samodzielnego przeprowadzania doświadczeń,
- Wieża wodno-zegarowa – zwiedzanie zabytkowych urządzeń, w tym mechanizmu zegara i zbiorników wodnych,
- Budynek rozdzielni prądu – na wyższych kondygnacjach przewidziano hotel, na parterze część restauracyjną z ogródkiem letnim na wewnętrznym dziedzińcu pomiędzy budynkiem rozdzielni, maszynowni, administracji i wieży wodno-zegarowej,
- Wieża węglowa – zaprojektowano 2 sale kinowe, każda na 56 osób, a na wyższych kondygnacjach wystawy dotyczące historii elektrowni oraz zwiedzanie taśmociągu,
- Budynek dawnego zarządu będzie budynkiem biurowo-administracyjnym, w części budynku zaprojektowano sale konferencyjne,
- Kominy fabryczne – w dwóch z nich zaprojektowano klatki ewakuacyjne, w trzecim kominie przewidziano windę i tarasy widokowe
- W podziemiach wszystkich budynków zaprojektowano pomieszczenia techniczne i magazynowe.
W projekcie zagospodarowania terenu odtworzono dawne osie widokowe i układ urbanistyczny. Parkingi dla zwiedzających i pracowników zaprojektowano w miejscu dawnych utwardzonych placów i wyposażono w stacje ładowania samochodów elektrycznych. Przewidziano również odtworzenie dawnych 7 chłodni kominowych w nowej konstrukcji stalowej, z przeznaczeniem na laboratoria naukowe, interaktywne czasowe wystawy, zaplecza socjalne dla użytkowników terenu, sklepy, wypożyczalnie oraz kawiarnię. Projekt zakłada również odtworzenie drugiego stawu w postaci basenu, główny deptak w miejscu dawnej trasy torów kolejowych z odtworzeniem ich w zagłębieniu z iluminacją świetlną, oraz kolejką wąskotorową, zachowanie istniejącej zieleni wysokiej i jej uzupełnienie, jak również wprowadzenie elementów małej architektury. W projekcie przewidziano także rewitalizacje istniejącego stawu i przystosowanie go do funkcji rekreacyjnej. Zaprojektowane zostały także miejsca umożliwiające zwiedzającym wypożyczenie sprzętu rekreacyjnego (rowerów, hulajnóg, rowerów wodnych i kajaków) oraz farma fotowoltaiczna i wiatrowa. Cały teren zaprojektowano jako ogólnodostępny dla mieszkańców, nie tylko dla osób zwiedzających Centrum Nauki. Nowe formy architektoniczne wprowadzono w istniejącą bryłę budynku kotłowni, w postaci nowego wejścia głównego, zewnętrznej klatki schodowej, łączników pomiędzy kominami i ostatnim poziomem budynku oraz nowego zadaszenia ostatniej kondygnacji. Wszystkie nowoprojektowane elementy przewidziano w konstrukcji stalowo-szklanej, często stosowanej w rewitalizacjach obiektów zabytkowych. Wewnątrz kotłowni pozostawiono elementy dawnego ciągu technologicznego, uzupełniając go elementami z nowoczesnych materiałów i wprowadzając nowe funkcje, jednocześnie podkreślając jego oryginalny charakter. W projektowanej adaptacji obiektu przewidziano możliwość zwiedzania wszystkich przestrzeni technicznych dawnej elektrociepłowni.
Czy oceniła pani, jaki byłby koszt realizacji pani pomysłu?
Nie, nie zajmowałam się wyceną. Był to projekt architektoniczno konserwatorski, a więc przede wszystkim skupiał się na przedstawieniu historii obiektu oraz pomysłu na jego rewitalizację. Projekt przestawia historię obiektu, analizy stratygraficzne, analizy stanu istniejącego oraz wnioski konserwatorskie i wytyczne projektowe, a także projekt jego adaptacji. Całe założenie miało na celu przede wszystkim promocję obiektu i przedstawienie go szerszej społeczności. Zdaję sobie sprawę że aspekty finansowe czy kwestie własnościowe są częstym problemem tego typu inwestycji. Obiektów wartych uratowania jest bardzo dużo i często dopiero lokalne inicjatywy mieszkańców przywołują je do szerszej świadomości społecznej – taki też był główny cel mojej pracy.
Czy gdzieś w świecie istnieją centra nauki usytuowane w podobnym obiekcie?
Wiele poprzemysłowych obiektów jest obecnie adaptowanych na nowe funkcje, między innymi edukacyjne, naukowe i kulturowe. Często dawne fabryki czy elektrownie zamieniają się w centra nauki, sztuki czy muzea. Przykładami takich obiektów mogą być:
- Tate Modern w Londynie - brytyjskie muzeum sztuki nowoczesnej. Budynek galerii stanowił niegdyś główną halę elektrowni Bankside Power Station,
- Central Tejo w Lizbonie - odtworzona elektrociepłownia cieplna, w której obecnie mieści się Muzeum Elektryczności,
- Muzeum w elektrociepłowni w Ningbo City w Chinach.
Adaptacje poprzemysłowych obiektów są w ostatnich latach popularnym tematem. Powstaje coraz więcej pomysłów na wykorzystanie obiektów o wysokich walorach estetycznych oraz ciekawej historii na nowoczesne centra sztuki, kultury i nauki.
W planach jest przekształcenie dawnej elektrociepłowni w Moskwie na centrum sztuki, projektu Renzo Piano, elektrowni w Kopenhadze na centrum nauki i techniki oraz elektrowni w Helsinkach na centrum sztuki kultury i nauki.
Jakie są obecnie, wg pani, największe bolączki EC Szombierki?
Największym problemem EC Szombierki jest obecnie duże zniszczenie obiektu - pogarszający się z każdym dniem stan techniczny, ponieważ obiekt nie jest odpowiednio zabezpieczony czy ogrzewany. W tej chwili głównym celem powinno być przede wszystkim zabezpieczenie obiektu przed jego dalszą degradacją.
